Chùa được xây dựng từ thời Lý, hiệu là “Thần Quang tự”, là nơi thờ Phật và Đức thánh tổ Nguyễn Minh Không. Trước đây, chùa có kiến trúc bằng gỗ. Trải qua sự phong hoá của thời tiết và thời gian, ngôi chùa cổ xưa bị xuống cấp nghiêm trọng.
Đến năm 1902, Đệ nhất sư tổ Phạm Quang Tuyên về trụ trì chùa và đã cho trùng tu, tái thiết lại ngôi chùa theo kiến trúc mới.
Chùa Cổ Lễ là một quần thể gồm nhiều công trình kiến trúc khác nhau, trải rộng theo hướng Đông Tây như: Cổng chùa, tháp Cửu phẩm liên hoa, cầu cuốn, Tam quan, Phật giáo hội quán, đền thờ Trần Hưng Đạo (Linh Quang từ), phủ Mẫu, chùa chính, gác chuông.
Theo Cổng thông tin điện tử tỉnh Nam Định, chùa Cổ Lễ có kiến trúc độc nhất vô nhị, kết hợp giữa văn hoá Đông – Tây với kết cấu “tiền Phật, hậu Thánh” nhưng lại mang dáng dấp của một thánh đường Gia-tô giáo với mái vòm, trần, tường có những bức bích họa rực rỡ vừa hiện đại, vừa cổ kính.
Điều này được thể hiện qua những hoa văn, họa tiết, phù điêu… của Việt Nam trên nền mái vòm theo kiến trúc Gothic.
Điểm nhấn trong tổng thể kiến trúc chùa Cổ Lễ chính là tháp Cửu phẩm liên hoa. Tháp cao 32m, do 9 tầng hoa sen liên kết hợp thành, mang ý nghĩa “cửu trùng” là 9 tầng trời.
Theo tương truyền, quá trình xây dựng chùa không sử dụng những vật liệu hiện đại như xi măng, sắt thép… mà chỉ tận dụng từ các nguyên liệu nội địa như vôi, gạch, cát, mật, muối….
Không chỉ gây ấn tượng về mặt kiến trúc, chùa Cổ Lễ còn hút khách ghé thăm nhờ sở hữu những “báu vật” độc đáo. Trong đó, nổi bật là quả chuông cổ lớn bậc nhất Việt Nam – Đại Hồng Chung.
Theo tài liệu lưu trữ, quả chuông được đúc vào khoảng những năm 1936. Trong quá trình đúc chuông, vì tôn kính ngôi chùa linh thiêng nên nhiều tín đồ, phật tử đã công đức cả nhẫn, vòng, vàng hòa tan trong đó.
Tuy nhiên, khi quả chuông vừa được đúc xong thì kháng chiến nổ ra. Nhân dân trong vùng đề phòng sự phá hoại của giặc nên đã đem ngâm quả chuông xuống hồ nước. Đến năm 1954, chuông mới được trục vớt và đặt trên bệ đá cho du khách tham quan.
Cũng bởi điều này mà trong gần 100 năm tồn tại, quả chuông ở chùa Cổ Lễ chưa từng được đánh một lần nào từ đó đến nay.
Hằng năm, lễ hội chùa Cổ Lễ được tổ chức từ 13-16 tháng 9 âm lịch, nhằm kỷ niệm ngày sinh của Đức thánh tổ Nguyễn Minh Không – người có công cứu nước giúp dân, dạy dân nghề chài lưới, nông nghiệp, đúc đồng, làm thuốc…
Về dự lễ hội, du khách không chỉ được ôn lại công tích, tưởng nhớ tới Đức thánh tổ Nguyễn Minh Không mà còn có dịp để lễ Phật, hòa mình vào nhiều hoạt động văn hóa tín ngưỡng truyền thống như: Lễ rước Phật, Đức thánh tổ và các tiết mục diễn xướng tâm kinh, trò chơi dân gian, đặc biệt là hội thi bơi chải được tổ chức trên sông quanh chùa.
Năm 2023, “Lễ hội chùa Cổ Lễ” cũng được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Ảnh: Nguyễn Hồng Sơn
